Spośród wszystkich nowotworów złośliwych narządu rodnego najczęstszą przyczynę zgonów stanowi rak jajnika. Brak skutecznej profilaktyki pierwotnej i początkowo niecharakterystyczne objawy powodują, że nowotwór ten rozpoznawany jest najczęściej w wysokich stopniach zaawansowania. U większości chorych można zaobserwować szerzenie się nowotworu wewnątrzotrzewnowo albo istnieje wysokie ryzyko takiego rozsiewu, co sprawia, że pacjentki te nie są idealnymi kandydatkami do lokoregionalnego leczenia, jakim jest napromienianie. Odsetek 5-letnich przeżyć chorych z rakiem jajnika nie przekracza 50%. W latach poprzedzających wprowadzenie chemioterapii opartej na pochodnych platyny, a później na taksanach radioterapię stosowano jako leczenie uzupełniające. Ówczesne techniki napromieniania całej jamy brzusznej obciążone były znaczną toksycznością, a część badań porównujących tolerancję i przeżycia po napromienianiu całej jamy brzusznej i po chemioterapii nie wykazała wyższości radioterapii. Pojawienie się kolejnych cytostatyków sprawiło, że podstawowym leczeniem po zabiegu operacyjnym czy nawrocie raka jajnika stała się chemioterapia. Wprowadzenie nowych technik radioterapii: wiązką intensywnie modulowaną – intensity modulated radiation therapy (IMRT), objętościowo modulowanej łukowej – volumetric modulated arc therapy (VMAT) i stereotaktycznej – stereotactic body radiation therapy (SBRT), umożliwiających precyzyjne modulowanie rozkładu dawki w obrębie nowotworu lub objętości tkanek wysokiego ryzyka z równoczesnym oszczędzeniem narządów krytycznych, przyczyniło się do ponownego wzrostu zainteresowania stosowaniem radioterapii u chorych z rakiem jajnika. Aktualne doniesienia wskazują na przydatność radioterapii w przypadku zlokalizowanych nawrotów, zwłaszcza węzłowych, i w ramach leczenia paliatywnego.

Skuteczność leczenia zaawansowanych postaci raka jajnika zależy od właściwej kwalifikacji, opartej na ocenie klinicznej oraz badaniach obrazowych i biochemicznych. Jednak z uwagi na rozsiew choroby powyższe metody często okazują się niewystarczające. Śródoperacyjna, ilościowa ocena stopnia zaawansowania nowotworu dokonywana za pomocą wskaźnika zrakowacenia otrzewnej (peritoneal carcinomatosis index), opracowanego przez Sugarbakera i opartego na punktowej ocenie uzależnionej od lokalizacji i wielkości zmian nowotworowych w jamie otrzewnowej, pozwala na precyzyjne oszacowanie możliwości przeprowadzenia operacji cytoredukcyjnej. Należy pamiętać, że w przypadkach zaawansowanego raka jajnika leczenie chirurgiczne jest zabiegiem wielonarządowym, wymagającym udziału zespołu wysoko wykwalifikowanych ginekologów i chirurgów onkologów. W licznych badaniach wykazano wyższość leczenia chirurgicznego przeprowadzanego przez kompetentne i doświadczone zespoły – efektem ich pracy jest optymalne zmniejszenie guza, co przekłada się na czas do nawrotu choroby oraz czas całkowitego przeżycia pacjentek. Natomiast zabiegi nieoptymalne, wynikające m.in. z niewłaściwej przed- i śródoperacyjnej oceny zaawansowania choroby, w sposób istotny te wyniki pogarszają. Określenie możliwości i stopnia resekcyjności nowotworu pozwala na podjęcie decyzji o adekwatnym leczeniu, czyli o pierwotnej lub wtórnej operacji – jak bowiem wiadomo, brak możliwości uzyskania co najmniej optymalnej cytoredukcji jest wskazaniem do chemioterapii neoadiuwantowej. Obiektywna ocena rozległości choroby poprzez obliczenie wskaźnika zrakowacenia otrzewnej może zatem być kluczowa w terapii zaawansowanego raka jajnika.

Rak jajnika wciąż stanowi poważny problem kliniczny. Odsetek 5-letnich przeżyć w grupie pacjentek z rakiem jajnika sięga zaledwie 46%, a odsetek chorych z zaawansowanym rakiem jajnika (w III i IV stopniu według International Federation of Gynecology and Obstetrics) to aż 70%. U pacjentek z podejrzeniem złośliwego guza jajnika bardzo ważne są postawienie prawidłowej diagnozy, potwierdzenie rozpoznania w badaniu histopatologicznym i zaplanowanie leczenia. W procesie diagnostycznym należy ocenić, czy istnieje możliwość wykonania całkowitej cytoredukcji, gdyż jedynie takie leczenie jest optymalne dla pacjentki. Po leczeniu operacyjnym chora najczęściej otrzymuje chemioterapię według schematu paklitaksel i karboplatyna w 6 kursach co 3 tygodnie. W niektórych przypadkach możliwe jest łączenie chemioterapii dożylnej i dootrzewnowej. Najnowsze badania wykazały również korzyści płynące z dodawania leków antyangiogennych, takich jak bewacyzumab, do chemioterapii, co wiąże się z przedłużeniem przeżycia bez nawrotu choroby średnio o 4 miesiące. Najczęstszymi powikłaniami leczenia antyangiogennego okazały się białkomocz i nadciśnienie tętnicze. Gdy przeprowadzenie pierwotnej cytoredukcji u pacjentek z zaawansowanym rakiem jajnika jest niemożliwe, stosuje się chemioterapię neoadiuwantową, zazwyczaj według schematu paklitaksel i karboplatyna. Wyniki leczenia są podobne do tych uzyskiwanych w grupie chorych poddanych pierwotnej nieoptymalnej resekcji, natomiast umieralność okołooperacyjna jest znacząco mniejsza. Po 3 kursach terapii można rozważyć operację cytoredukcjną. W przypadku stosowania leków antyangiogennych ważne jest zachowanie 6-tygodniowego okresu bez podawania bewacyzumabu przed operacją i po niej – lek ma bowiem negatywny wpływ na gojenie się rany pooperacyjnej.

Jedną z przyczyn niepowodzeń leczenia chorych na nowotwory złośliwe jest istnienie komórek macierzystych raka (cancer stem cells, CSCs). Stanowią one tylko 2% masy guza, ale mają unikalne właściwości, takie jak samoodnawianie, nieograniczona proliferacja, niesymetryczne podziały i przebywanie w stanie utajenia (dormant cells). Komórki macierzyste raka są oporne na standardowe leczenie (chemio- i radioterapię), powodują więc progresję raka, przerzutowanie i nawroty. Mają swoiste biomarkery, na których podstawie identyfikuje się je oraz izoluje. Do najczęściej wykrywanych markerów w raku piersi, jajnika, endometrium, a także w innych lokalizacjach narządowych należą: CD44+, C117 (c-Kit), CD133+ (promina), ALDH1 (dehydrogenaza aldehydowa 1), Oct-4 (POU5F1), nestyna i BMI1. Komórki macierzyste raka korzystają z licznych szlaków sygnałowania (Wnt, SHH – sonic hedgehog homologue, PI3K/AKT/mTOR). Badania wykazały, że można uzyskać kliniczną korzyść, stosując salinomycynę (antybiotyk wyizolowany ze Streptomyces albus) albo lek przeciwcukrzycowy – metforminę. Trwają badania nad terapią celowaną: tarczą mogą być zarówno biomarkery komórek macierzystych raka, jak i szlaki sygnałowania (lub ich składowe), z których one korzystają. W centrum zainteresowania są również mikroRNA, koordynujące ekspresję wielu genów, i strategie metaboliczne celowane na mitochondria komórkowe.

Rosnąca częstość chorób nowotworowych stanowi wyzwanie dla współczesnej medycyny – zarówno pod względem diagnostycznym, jak i terapeutycznym. Podstawową metodą postępowania w ginekologii, szczególnie onkologicznej, pozostaje leczenie chirurgiczne. Kluczową rolę odgrywa odpowiedni dobór techniki operacyjnej, co wynika z dążenia do osiągnięcia jak najlepszego efektu terapeutycznego przy jak najmniejszym ryzyku powikłań pooperacyjnych. Ich dokładna znajomość jest niezbędna zarówno do prawidłowego przeprowadzenia procesu leczniczego, jak i do przekazania pacjentce pełnych, rzetelnych informacji dotyczących ewentualnych komplikacji, dolegliwości bólowych czy odległych następstw wybranego postępowania. Do powszechnie uznanych, głównych czynników modyfikujących ryzyko pooperacyjne należą wiek i choroby współistniejące. W artykule scharakteryzowano najważniejsze i najczęstsze komplikacje dużych zabiegów ginekologicznych w kontekście zapobiegania im oraz interdyscyplinarnego ich leczenia. Ze względu na wspólne położenie układów pokarmowego, moczowego i rodnego w obrębie jamy brzusznej leczenie powikłań rozległych operacji ginekologicznych często wymaga współpracy z chirurgiem i urologiem. Prawidłowa ocena anestezjologiczna, nawodnienie chorej, ocena stanu odżywienia przedoperacyjnego i wczesne wprowadzenie żywienia po operacji umożliwiają redukcję liczby powikłań wynikających ze stanu klinicznego pacjentki. Należy również zauważyć, że na przestrzeni ostatnich lat zmieniają się proporcje wykonywanych zabiegów: odsetek klasycznych laparotomii i operacji przezpochwowych maleje, coraz powszechniej wykorzystywane są natomiast techniki endoskopowe. Na podstawie przeglądu piśmiennictwa omówiono najistotniejsze powikłania pooperacyjne, objawy im towarzyszące oraz sposoby postępowania.

Jednolite mianownictwo medyczne umożliwia prawidłową komunikację w sferze zarówno naukowej, jak i klinicznej. Celem niniejszej analizy jest przedstawienie najnowszego nazewnictwa stanów przednowotworowych sromu, pochwy i szyjki macicy w porównaniu z pojęciami dotąd używanymi. Stosowany przez wiele lat trójstopniowy podział zmian przednowotworowych sromu, pochwy i szyjki macicy – IN (intraepithelial neoplasia) został w 2012 roku zmieniony przez College of American Pathologists i American Society for Colposcopy and Cervical Pathology na dwustopniową skalę – SIL (squamous intraepithelial lesion): LSIL i HSIL. Dotyczy to HPV-zależnych zmian nienowotworowych wszystkich wymienionych okolic. Do obowiązkowej diagnostyki włączono immunobarwienie w kierunku p16. Obecnie zmiany przednowotworowe sromu dzielimy na: 1) LSIL, w tym brodawczaki płaskie i efekt produktywnej infekcji wirusem HPV, 2) HSIL – wcześniejszy uVIN, występujący u młodszych kobiet i związany z infekcją HPV oraz 3) dVIN, rozwijający się u starszych pacjentek z liszajem twardzinowym. Przednowotworowe zmiany pochwy dzieli się na: 1) LSIL – wcześniej klasyfikowane jako VaIN 1 oraz 2) HSIL – VaIN 2/3. Analogiczny podział odnosi się do schorzeń szyjki macicy: 1) LSIL – wszystkie zmiany CIN 1 i p16-ujemne zmiany CIN 2 oraz 2) HSIL – CIN 3 i p16-dodatnie zmiany CIN 2. Nowa terminologia pozwala lepiej zrozumieć etiologię i naturalny przebieg schorzeń, a także dobrać właściwe postępowanie. Wprowadzenie zmian do powszechnie stosowanego mianownictwa wymaga edukacji personelu.

W pracy przedstawiono wybrane poglądy na temat bólu jako doświadczenia i jako zjawiska oraz przeanalizowano czynniki, które wpływają na ograniczoną skuteczność jego leczenia u kobiet chorych na nowotwory narządu rodnego. Ból jest nieodłącznym, naturalnym i potrzebnym elementem życia – przede wszystkim pozwala zareagować na zagrożenie, a także towarzyszy wysiłkowi, którego pokonanie przynosi wiele psychospołecznych korzyści. Subiektywne doświadczenie bólu zależy od kilku czynników: siły bodźca, indywidualnej podatności i odporności na ból czy predyspozycji psychicznych jednostki. Poza stosowaniem właściwej farmakoterapii na skuteczność leczenia bólu u pacjentek z nowotworem złośliwym narządu rodnego wpływ mają zaburzenia w obszarze zdrowia psychicznego (zaburzenia poznawcze, lękowe i depresyjne), utrwalone, subiektywne przekonania na temat choroby i jej leczenia (opisany przez Waltera Kennedy’ego efekt nocebo), wielochorobowość, pamięć bólu, kontakt z lekarzem, poszanowanie praw osoby cierpiącej przez personel medyczny, wiek chorej oraz jakość otrzymywanego przez nią wsparcia. W artykule poddano krytyce zastępowanie sprawdzonych metod leczenia przeciwbólowego, opartego na dowodach naukowych i klinicznych, metodami niekonwencjonalnymi, takimi jak joga, reiki lub bioenergoterapia, których założenia i skuteczność nie zostały dotąd zweryfikowane ani udokumentowane.

Pojęcie choroby nowotworowej w okresie ciąży obejmuje rozpoznanie nowotworu złośliwego u pacjentki od momentu zajścia w ciążę do 12 miesięcy po porodzie. Postępowanie diagnostyczno-lecznicze musi uwzględniać dbałość o prawidłowy rozwój i maksymalną ochronę płodu, jak również skuteczną terapię i zachowanie zdolności rozrodczych matki. Z tych względów leczenie przeciwnowotworowe kobiet w okresie ciąży powinno być prowadzone przez doświadczone i wielodyscyplinarne zespoły specjalistów. W ostatnim czasie obserwuje się znaczny wzrost częstotliwości wykrywania nowotworów u kobiet ciężarnych. Z uwagi na niecharakterystyczne objawy choroby nowotworowej diagnoza zostaje postawiona dość późno, choć biopsje diagnostyczne nie są przeciwwskazane w ciąży. Najkorzystniejszym sposobem leczenia jest zabieg chirurgiczny wykonany w II lub III trymestrze ciąży, z kolei chemio- czy radioterapia wiążą się z dużą liczbą przeciwwskazań i powikłań. W artykule zaprezentowano najczęstsze nowotwory nieginekologiczne występujące w okresie ciąży, takie jak czerniak, rak nerki, rak płuca czy białaczka. W ostatniej części artykułu zamieszczono opisy przypadków pacjentek ciężarnych z rozpoznaną chorobą nowotworową hospitalizowanych w Klinice Położnictwa i Patologii Ciąży oraz Klinice Hematoonkologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie.